آیا مرور یک مسئله پیش از خواب واقعاً به حل آن یاری می نماید؟ شرح علمی نقش خواب در حل مسئله و تصمیم گیری
به گزارش سرزمین کانادا ، بعضی از ما شب ها با ذهنی درگیر مسئله ای حل نشده به خواب می رویم. پیش از آنکه خواب کاملاً ما را در بر بگیرد، راهکار ها را مرور می کنیم، بن بست ها را دوباره می سنجیم و در نهایت با همان پرسش ناتمام به خواب می رویم. صبح روز بعد، اغلب احساس می کنیم پیچیدگی مسئله تغییر نموده است. یا ساده تر به نظر می رسد یا مسیر حل آن روشن تر شده است. این تجربه آن قدر رایج است که به شکل یک توصیه ٔ قدیمی درآمده است، تصمیم را به بعد از خواب موکول کن.
اما این توصیه فقط بر پایهٔ تجربهٔ شخصی یا عادت فرهنگی نیست. پژوهش های علوم اعصاب نشان می دهند که مرور یک مسئله پیش از خواب می تواند زمینهٔ پردازش عمیق تر آن را در مغز فراهم کند. به هنگام خواب فکر خاموش نمی گردد، بلکه خواب دوره ای است که مغز اطلاعات را دوباره مرتب می نماید. در این فرایند، گاهی همان چیزی شکل می گیرد که در بیداری به آن دست پیدا ننموده ایم.
مغز در خواب چگونه روی مسئله کار می نماید
سال ها تصور می شد خواب فقط فرصتی برای استراحت بدن است و نقش فعالی در تفکر ندارد. این نگاه با پژوهش های نو به کلی تغییر نموده است. امروزه می دانیم که مغز در خواب همچنان فعال است و به بازپردازش اطلاعات می پردازد. یکی از نظریه های مهم در این زمینه، نظریهٔ تثبیت فعال سامانه ها (Active Systems Consolidation Theory) است. طبق این دیدگاه، مغز در خواب خاطرات و اطلاعات تازه را دوباره فعال می نماید و آن ها را با شبکهٔ حافظهٔ بلندمدت هماهنگ می نماید. این بازآرایی باعث می گردد اطلاعات پراکنده به شکل منسجم تری کنار هم قرار بگیرند. وقتی مسئله ای پیش از خواب در فکر فعال بوده باشد، همین فرایند می تواند به پیدا شدن ارتباط هایی منجر گردد که در بیداری شکل نگرفته بودند. به بیان ساده، مغز در خواب فشار آگاهانهٔ حل مسئله را کنار می گذارد و اجازه می دهد الگوهای پنهان خود را نشان دهند.
نقش مراحل مختلف خواب در حل مسئله و خلاقیت
خواب یک سیر یکنواخت نیست، بلکه از مراحل مختلفی تشکیل شده است که هرکدام کارکرد متفاوتی دارند. دو مرحلهٔ مهم خواب، خواب REM و خواب غیر REM هستند. خواب غیر REM بیشتر با تثبیت اطلاعات و نظم دهی به حافظه در ارتباط است، در حالی که خواب REM با تداعی های آزادتر و انعطاف پذیری فکری همراه می گردد. پژوهش ها نشان می دهند که تعامل این دو مرحله می تواند به حل مسئله و افزایش خلاقیت یاری کند. در یک تحقیق، افرادی که پس از یادگیری یک مسئلهٔ پیچیده خوابیده بودند، در حل نسخهٔ نو آن مسئله عملکرد بهتری داشتند. این نتیجه نشان می دهد که خواب فقط به حفظ اطلاعات یاری نمی نماید، بلکه امکان تماشا مسئله از زاویه ای تازه را نیز فراهم می سازد. به همین علت است که بعضی راهکار ها نه با فکر کردن بیشتر، بلکه پس از یک خواب آرام پیدا می شوند.
آیا می توان حل مسئله را در خواب تقویت کرد
بعضی پژوهش ها نشان داده اند که می توان تا حدی این فرایند طبیعی را راهنمایی کرد. در یک تحقیق، مسئله ها با صداهای خاصی همراه شدند و هنگام خواب، بخشی از این صداها دوباره پخش شد. افرادی که در خواب این نشانه ها را دریافت نموده بودند، صبح روز بعد در حل همان مسئله ها پیروز تر بودند. این یافته نشان می دهد که مغز در خواب کاملاً از محیط جدا نمی گردد و می تواند اطلاعات مرتبط را دوباره فعال کند. با این حال، پژوهشگران تأکید می نمایند که خواب جایگزین دانش یا مهارت نیست. اگر فرد اطلاعات لازم برای حل یک مسئله را نداشته باشد، خواب به تنهایی راهکار ایجاد نمی نماید. خواب زمانی یاری نماینده است که اجزای جل مسئله وجود داشته باشند، اما ارتباط میان آن ها روشن نباشد. در چنین شرایطی، خواب می تواند به کنار هم قرار گرفتن این اجزا یاری کند.
خواب و تصمیم گیری، فاصله گرفتن از قضاوت شتاب زده
اثر خواب فقط به حل مسئله محدود نمی گردد، بلکه بر تصمیم گیری نیز تأثیر دارد. پژوهش ها نشان می دهند که خواب می تواند ما را از بعضی سوگیری های شناختی دور کند. یکی از این سوگیری ها، اثر تقدم (Primacy Bias) است، یعنی تأثیر بیش از حد اطلاعات اولیه بر قضاوت نهایی. در تحقیقاتی دیده شده که افرادی که پیش از تصمیم گیری خوابیده بودند، انتخاب های منطقی تر و متعادل تری انجام دادند. خواب به مغز فرصت می دهد اطلاعات را دوباره وزن کشی کند و فاصله ای سالم از هیجان اولیه بگیرد. البته خوابیدن پیش از هر تصمیمی عملی نیست، اما در تصمیم های مهم، این فاصلهٔ زمانی می تواند بسیار مفید باشد. در این معنا، خواب نه فرار از تصمیم، بلکه بخشی از فرایند تصمیم گیری است.
مرز خواب و بیداری، نقطه ای ویژه برای کشف ایده های تازه
میان خواب و بیداری حالتی وجود دارد که به آن هیپناگوژیا (Hypnagogia) گفته می گردد. در این شرایط، تصاویر فکری آزادتر و تداعی ها خلاقانه تر می شوند. بعضی افراد آگاهانه از این حالت برای ایده پردازی استفاده نموده اند. پژوهش های نو نشان می دهند که این ادعاها بی پایه نیست. افرادی که چرت های کوتاه و سطحی داشته اند، گاهی بهتر توانسته اند الگوهای پنهان یک مسئله را کشف نمایند. این حالت نه خواب عمیق است و نه بیداری کامل، بلکه فضایی میان این دو. به نظر می رسد مغز در این مرز، انعطاف پذیرتر عمل می نماید و راه هایی را می بیند که در حالت عادی پنهان می مانند. این یافته ها نشان می دهند که حتی لحظات کوتاه پیش از خواب هم می توانند ارزش شناختی داشته باشند.
جمع بندی نهایی
مرور یک مسئله پیش از خواب می تواند زمینهٔ پردازش عمیق تر آن را در مغز فراهم کند. خواب با بازآرایی اطلاعات و حافظه، به حل مسئله و تصمیم گیری یاری می نماید. این اثر زمانی دیده می گردد که دانش پایهٔ لازم وجود داشته باشد. خواب معجزه نیست، اما یکی از طبیعی ترین ابزارهای فکر برای تفکر بهتر است.
سؤالات رایج (FAQ)
آیا مرور مسئله پیش از خواب واقعاً مؤثر است؟
بله. پژوهش ها نشان می دهند که فعال بودن مسئله پیش از خواب می تواند پردازش آن را در مغز تقویت کند.
آیا خواب می تواند جای دانش را بگیرد؟
خیر. خواب فقط اطلاعات موجود را بازآرایی می نماید و دانش تازه خلق نمی نماید.
کدام مرحلهٔ خواب برای حل مسئله مهم تر است؟
هر دو مرحلهٔ REM و غیر REM نقش مکمل دارند و همکاری آن ها اهمیت دارد.
آیا چرت کوتاه هم می تواند یاری کند؟
در بعضی موارد، چرت کوتاه و سطحی می تواند خلاقیت و دید تازه ایجاد کند.
آیا فکر کردن زیاد پیش از خواب مفید است؟
خیر. مرور آرام مسئله مفید است، اما نشخوار فکری اثر منفی دارد.
دکتر علیرضا مجیدی
پزشک، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران
دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران .
با بیش از 20 سال نویسندگی ترکیبی مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.
باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!
دربارهٔ علیرضا مجیدی در خبرنگاران